WSTĘP – OCENA ETYCZNA MEDYCZNIE WSPOMAGANEGO POCZĘCIA CZŁOWIEKA – WOKÓŁ INGERENCJI MEDYCZNEJ WSPOMAGAJĄCEJ POCZĘCIE CZŁOWIEKA – DR DARIUSZ SAWICKI

Nauki medyczne należą do grona nauk o największej dynamice rozwoju a procesy dokonujące się w medycynie ukazują pewną aspektowość. Jan Paweł II wskazuje na dwa aspekty postępu w medycynie. Z jednej strony ocenia pozytywnie osiągnięcia medycyny, zaliczając je do współczesnych znaków nadziei. Przytacza to w liście apostolskim Tertio millenio adveniente ucząc, że współczesne znaki nadziei to „osiągnięcia nauki, techniki, a nade wszystko medycyny w służbie życia ludzkiego”¹. Podobnie w przemówieniu w Melbourne wyraził poparcie całego Kościoła dla postępu medycznego: „W delikatnej dziedzinie medycyny i biotechnologii Kościół katolicki w żaden sposób nie sprzeciwia się postępowi. Przeciwnie, cieszy się z każdego zwycięstwa nad chorobą i kalectwem”². Jednak z drugiej strony Papież wskazuje na niebezpieczeństwa związane z rozwojem medycyny. W swojej pierwszej encyklice zadał pytanie skierowane pod adresem postępu w medycynie: „Niepokój dotyczy zasadniczej i podstawowej sprawy: czy ów postęp, którego autorem i sprawcą jest człowiek, czyni życie ludzkie na ziemi pod każdym względem «bardziej ludzkim», bardziej «godnym człowieka»”³. We wspomnianym już orędziu mówi też o złudnej nadziei, jaką w obliczu choroby pokłada się często w postępie naukowym: „Społeczeństwo, szczególnie współczesne – które próbuje oprzeć swoją przyszłość wyłącznie na fundamencie dobrobytu i konsumpcji, a wszystko ocenia według kryterium przydatności i zysku – nie mogąc zaprzeczyć istnieniu cierpienia i choroby, stara się o nich zapomnieć albo ogłosić je z sensu, w złudnej nadziei, że uda się je przezwyciężyć wyłącznie dzięki zdobyczom nauki i techniki”⁴.

Historia powszechna ukazuje, że czasy „złudnej nadziei” miały miejsce w przeszłości. Chodzi tu przede wszystkim o wrogą postawę wobec życia, która przybrała szczególnie wielkie rozmiary w Niemczech w latach 1939–1945, przejawiającej się jako eksterminacja ludów całego świata połączona z wielkim bestialstwem. Po ustaniu wrogiej eksterminacji zostały podjęte określone kroki, aby doświadczenia te nigdy w przyszłości nie mogły się powtórzyć. Krokami tymi były liczne procesy sądowe m. in. zbrodniarzy niemieckich za makabryczne eksperymenty medyczne i pseudomedyczne dokonywane na więźniach obozów koncentracyjnych. W imię tzw. nauki łamane były wszystkie prawa człowieka. Fakty nadużyć niemieckich lekarzy w obozach koncentracyjnych uświadamiały i ostrzegały przed nadużyciami ze strony szybko rozwijających się nauk biologicznych oraz medycznych. Zaraz po II wojnie światowej zaczęły się one gwałtownie rozwijać i umożliwiały głęboką ingerencję w struktury ludzkiego ciała. Na pytanie: „Czy można ograniczyć ingerencję medyczną, aby historia nie powtórzyła się” próbował odpowiedzieć w roku 1970 V. R. Potter – naukowiec pracujący na Uniwersytecie Wisconsin w Madison w USA. Zaproponował on utworzenie dyscypliny naukowej, którą łączyłaby znajomość biologii (bios) z wiedzą dotyczącą ludzkich wartości (ethos). Nowa nauka została nazwana bioetyką⁵ i okazała się niezbędna, stała się ona, jak sądzi się, „pomostem do przyszłości”⁶.

Zasygnalizowane powyżej tło powstania nowej dyscypliny naukowej oraz przykład złudnej nadziei wziętej prosto z historii – wydaje się – uświadamia potrzebę mówienia o ochronie życia ludzkiego i ograniczeniach moralno – prawnych ingerencji medycznych. Coraz większe zainteresowanie bioetyką przejawiają środowiska osób o różnych poglądach religijnych oraz politycznych. Jan Paweł II powiedział: „zjawiskiem szczególnie ważnym jest ożywienie refleksji etycznej wokół życia: powstanie i coraz szerszy rozwój bioetyki sprzyja refleksji i dialogowi – między wierzącymi i niewierzącymi, a także między wyznawcami różnych religii – o podstawowych problemach etycznych związanych z ludzkim życiem”⁷.

W świetle tego wydaje się konieczne stwierdzenie, że zagadnienia z pogranicza biologii, medycyny i etyki, stanowią jeden z najbardziej pasjonujących problemów naszej ery. Są zagadnieniami subtelnymi i delikatnymi, a przede wszystkim trudnymi z uwagi na swój przedmiot, charakter oraz zakres. Postęp naukowy na płaszczyźnie medycznej, biologicznej oraz embriologicznej otworzył nieoczekiwane możliwości, a inspiracją ich są wielkie osiągnięcia z dziedziny medycyny i biologii. Do najważniejszych między innymi zaliczane są: zapłodnienie komórki żeńskiej poza organizmem kobiety, wyjaśnienie kodu genetycznego DNA i inne.

Owocem długich poszukiwań i wysiłków naukowców, których działania ukierunkowane są na badanie zjawiska życia, stało się zrozumienie wewnętrznych mechanizmów w komórce i praktyczne ich zastosowanie w medycynie i innych naukach. Medycyna współczesna zna już sposoby przedłużania życia ludzkiego, możliwości regulacji płodności, implantacji do organów. Umie także określać płeć człowieka przed jego urodzeniem, skutecznie leczyć choroby pochodzenia dziedzicznego oraz niepłodność. Te widoczne sukcesy medycyny zdają się otwierać wielkie możliwości przed człowiekiem i to co kiedyś było niemożliwe stało się dziś rzeczywistością i znajduje się już w zasięgu jego działania. Z tego powodu wykorzystując medycynę zaczęto myśleć o projektowaniu lepszej przyszłości dla ludzi. Świadczą o tym sympozja i konferencje organizowane na świecie od wielu lat przez naukowców – lekarzy przodujących w tej dziedzinie⁸.

Dzisiejsze nauki medyczne korzystając z wielu wynalazków techniki potrafią nie tylko dogłębnie badać procesy życia ludzkiego, lecz również głęboko w nie ingerować. Przykładem takiej ingerencji jest: podawanie środków hormonalnych, stosowanie sztucznego unasieniania, sztucznego zapłodnienia ze wspomaganiem mikrochirurgicznym, itd. Naukowcy zajmujący się tą problematyką budzą w sobie aspiracje i marzenia, aby opierając się na ogromnych zdobyczach medycyny, od samego momentu poczęcia ludzkiego, wpływać na życie ludzkie.

Coraz głębsza ingerencja człowieka w naturę cielesną pozwala ocenić działania medycyny na organizm człowieka. Osiągnięcia i zdobycze medycyny budzą duże zaniepokojenie, ponieważ u ich podłoża leży przeświadczenie, że cała rzeczywistość ludzka dotycząca organizmu człowieka stoi przed naukowcami otworem. Zarówno dzisiejsze jak i przyszłe zdobycze cywilizacji człowieka nie tylko rodzą powszechne zainteresowanie, lecz także budzą niepokój opinii publicznej i kontrowersje, stanowiąc również przedmiot dyskusji na sympozjach i kongresach⁹. Naukowcy są podzieleni. Jedni widzą w ingerencji medycznej oraz eksperymentach medycznych wspaniałe osiągnięcia naukowe i duży sukces medycyny, inni chcą opanować przyrodę, a celem ich jest autorealizacja. Jeszcze inni zupełnie inaczej patrzą na ingerencję medyczną w organizm człowieka. Według nich zabiegi te niosą wielkie zagrożenia dla życia ludzkiego i mogą stać się okazją do naruszenia sprawiedliwości, ograniczenia zdolności poznawczych, uprzedmiotowienia człowieka.

W sytuacji istniejącego zaniepokojenia i kontrowersji, co do podejmowania ingerencji medycznej w życie ludzkie część naukowców próbuje odwoływać się do przepisów prawa. Prawnicy jednak opierając się na przepisach różnie formułują swoje orzeczenia. Jedni dopuszczają każdą ingerencję medyczną w życie człowieka bez jakichkolwiek zastrzeżeń, inni są temu przeciwni. Dotąd obowiązujące przepisy prawa nie uwzględniają wszystkich najnowszych osiągnięć medycznych, co jest przykładem nienadążania prawa za medycyną. Odzwierciedleniem tego faktu jest brak przepisów prawa stanowionego przez człowieka wobec coraz częściej stosowanej nie tylko w Polsce, ale również i na całym świecie, tzw. sztucznej inseminacji człowieka. Inseminacja ta na terenie Polski znajduje coraz powszechniejsze zastosowanie w medycynie wspomaganego poczęcia, a jednocześnie bywa przyczyną wielu konfliktów prawnych, choć o nim nie wspomina żadna ustawa¹⁰. Owo działanie uznaje się za zgodne z prawem, gdyż nie sprzeciwia się temu żaden przepis prawa¹¹.

Warunkiem koniecznym powstania norm prawnych regulujących ingerencję medyczną w życie człowieka, a szczególnie proces medycznego wspomagania poczęcia osoby ludzkiej jest gruntowne i dogłębne poznanie istoty życia ludzkiego i skutków działań medycyny na życie człowieka. Do tego celu służą wyjaśnienia dotyczące samych ekspertów z dziedziny medycyny jak również ekspertów z dziedziny filozofii i teologii. Właśnie do tej drugiej grupy – ekspertów z dziedziny filozofii i teologii, naukowcy – lekarze kierują swoje spojrzenie w celu wyjaśnienia wielu wątpliwości z zakresu ingerencji medycznej w sferę ludzkiego poczęcia. Wysuwają oni prośby, aby określić, czy dopuszczalne jest ingerowanie w początek życia człowieka bez żadnych zastrzeżeń, czy należy jednak określić granice ingerencji i jej w leczeniu nie przekraczać¹².

Zagadnienie oceny etycznej medycznie wspomaganego poczęcia człowieka sensu stricto nie doczekało się jeszcze gruntownego opracowania, choć jest rzeczywiście wielkim problemem moralnym. Nie mniej jednak zagadnienie ingerencji medycznej w szerokim znaczeniu w sferę ludzkiej prokreacji w okresie prenatalnym, czy w okresie paliatywnym, stało się przedmiotem analiz wielu teologów i etyków¹³. Analizy te jednak nie wystarczają, gdyż ingerencja w poczęcie człowieka ma miejsce w medycynie i coraz to nowe opinie w tej kwestii trzeba wystosowywać do lekarzy. Brakuje natomiast opracowań, które oceniałyby od strony etycznej konkretne działania lekarzy w konkretnych ośrodkach medycznych, w których wspomagany jest rozród istoty ludzkiej.

W dokumentach Soboru Watykańskiego II istnieją teksty inspirujące etyków katolickich do współpracy z naukowcami biegłymi w innych naukach i rozwiązywania współczesnych problemów człowieka.¹⁴ Jednym z owych problemów jest bez wątpienia ocena etyczna w punktu widzenia moralności chrześcijańskiej medycznie wspomaganego poczęcia osoby człowieka. Dlatego wydaje się być uzasadniona potrzeba refleksji filozoficzno – teologicznej dotyczącej tego problemu. Szczególnie refleksja ta jest potrzebna wobec nadużyć medycyny ingerującej w poczęcie człowieka dokonywanej na codzień przez lekarzy Kliniki Ginekologii oraz Zakładu Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku. Jest więc rzeczą absolutnie konieczną przeanalizowanie konkretnych działań lekarzy wspomnianych klinik, pod kątem oceny w świetle nauki Kościoła. Aby bardziej uwypuklić wagę problemu wydaje się w tym miejscu konieczne przytoczenie kilku kart z historii Akademii Medycznej w Białymstoku oraz z historii ingerowania medycyny w poczęcie istoty ludzkiej.

Świadczenie usług medycznych wobec człowieka, szczególnie na płaszczyźnie ginekologicznej, zapoczątkowane zostało na bazie Wojewódzkiego Szpitala Położniczo – Ginekologicznego w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 15. Wieloletnim kierownikiem i organizatorem Wojewódzkiego Szpitala był prof. dr hab. Stefan Soszka. Wśród pracowników najlepsze zasługi na polu medycyny w tamtym czasie położyli: prof. dr hab. Wanda Kazanowska, prof. dr hab. Aleksander Krawczuk, prof. dr hab. Józef Musiatowicz, prof. dr hab. Andrzej Cretti, prof. dr hab. Lucjan Wiśniewski, doc. dr hab. Wacław Dzieszko¹⁵. Później w roku 1963 rozpoczął pracę Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej w Białymstoku. Z chwilą oddania do użytku Państwowego Szpitala Klinicznego nastąpił podział na dwie jednostki akademickie. Prof. dr hab. Stefan Soszka objął kierownictwo I Kliniki Ginekologii i wraz z częścią personelu lekarskiego i położnych przeniósł się do nowootwartego budynku szpitala. Wywodzą się z tego szpitala naukowcy – kierownicy różnych klinik i szpitali w Polsce oraz ordynatorzy, między innymi tacy jak: prof. dr hab. Marian Szamatowicz, prof. dr hab. Jerzy Jakowicki, prof. dr hab. Wiktor Łotocki, prof. dr hab. Marian Malarewicz. Klinika Ginekologii pod kierownictwem prof. dr hab. Stefana Soszki z biegiem czasu zaczęła się rozbudowywać. Nowe problemy oraz coraz większa liczba pacjentów spowodowały, że zaczęły powstawać nowe Kliniki Ginekologiczne. Obecnie na terenie szpitala funkcjonuje wiele jednostek naukowo dydaktycznych: 45 klinik, 46 zakładów, 3 samodzielne pracownie farmaceutyczne, oraz 42 poradnie przykliniczne, punkt krwiodawstwa, pracownia elektrokardiografii, apteka, centralne laboratorium, ośrodek badawczo – diagnostyczny chorób wenerycznych.

Klinika Ginekologii Akademii Medycznej w Białymstoku od 1971 roku stała się jedną z najważniejszych ośrodków położniczo – ginekologicznych w Polsce¹⁶. W 1984 roku kierownictwo w Klinice objął prof. Marian Szamatowicz¹⁷, gdzie stale wraz z całym zespołem lekarzy rozwija swą działalność leczniczo – usługową, dydaktyczno – naukową¹⁸. Nauczycielami akademickimi oprócz prof. dr hab. Mariana Szamatowicza są: prof. dr hab. Piotr Knapp, dr hab. Maciej Jóźwik, dr hab. Waldemar Kuczyński, dr Marcin Jóźwik, dr Paweł Knapp, dr Jacek Szamatowicz, dr Jolanta Świątecka, dr Remigiusz Urban. Działalność dydaktyczna Kliniki Ginekologii obejmuje przygotowanie studentów Wydziału Lekarskiego i Oddziału Pielęgniarstwa w zakresie ginekologii, kształcenie podyplomowe lekarzy w zakresie ginekologii z uwzględnieniem leczenia niepłodności małżeńskiej i wysiłkowego nietrzymania moczu, obejmuje również przygotowanie studentów i lekarzy do wymagań nowoczesnej opieki medycznej nad kobietą i jej potomstwem. Działalność naukowa Kliniki Ginekologii obejmuje badania nad zdolnością zapładniania plemników oraz badania na komórkami rozrodczymi uszkodzonymi przez wolne rodniki. Działalność naukowa obejmuje również badania nad patogenezą endometrium oraz badania nad patomechanizmem wysiłkowego nietrzymania moczu u kobiet. Działania kliniczne Kliniki Ginekologii Akademii Medycznej w Białymstoku obejmują diagnostykę i leczenie niepłodności oraz rozpoznawanie i leczenie zaburzeń dyzurycznych. Najważniejszymi osiągnięciami według kierownika kliniki prof. dr hab. Mariana Szamatowicza jest wykazanie wyższej skuteczności krótkiego protokołu stymulacji jajeczkowania nad protokołem długim; opublikowanie pierwszej całowościowej oceny generacji wolnych rodników tlenowych w ludzkim przedowulacyjnym pęcherzyku jajnikowym oraz wygenerowanie koncepcji etiopatogenezy wysiłkowego nietrzymania moczu u kobiet.

Tak jak stwierdzono Akademia Medyczna w Białymstoku rozwija się i w związku z coraz większą liczbą pacjentów oraz nowymi wyzwaniami medycyny tworzy nowe kliniki i zakłady. W związku z tym faktem powstał Zakład Endokrynologii Ginekologicznej. Kierownikiem tego zakładu jest obecnie doc. dr hab. Sławomir Wołczyński. Nauczycielami akademickimi oprócz kierownika są: dr Dariusz Grochowski, dr Ewa Czeczuga – Semeniuk, dr Izabela Tomaszewska. Działalność dydaktyczna kliniki obejmuje szkolenie studentów Wydziału Lekarskiego oraz kształcenie podyplomowe lekarzy w zakresie endokrynologii ginekologicznej. Działalność naukowa obejmuje leczenie niepłodności technikami medycznie wspomaganego rozrodu człowieka, hormonalną regulację proliferacji i apoptozy w sutku. Zajmuje się problemem zdrowia kobiet postmenopauzalnych oraz hodowlą komórek ludzkich. Działalność kliniczna obejmuje diagnostykę endokrynologiczną oraz diagnostykę i leczenie niepłodności. Według kierownika Zakładu Endokrynologii Ginekologicznej doc. dr hab. Sławomira Wołczyńskiego jej największym osiągnięciem jest leczenie około 1000 pacjentek rocznie w programie pozaustrojowego zapłodnienia.

W Klinice Ginekologii oraz Zakładzie Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku świadczone są usługi o najtrudniejszym stopniu złożoności, ciężkie powikłania i przypadki trudne diagnostycznie, stosuje się usługi medyczne wobec kobiet i mężczyzn nie tylko z byłego województwa białostockiego i województw sąsiednich, lecz także wobec kobiet z całego regionu północnowschodniej Polski. Klinika i Zakład prowadzą wiele szkoleń doskonalących specjalistów z różnych dziedzin z całej Polski, głównie z zagadnień niepłodności małżeńskiej, endokrynologii ginekologicznej, diagnostyki endoskopowej, ultrasonograficznej w ginekologii¹⁹. Stale rozwijana jest działalność i kontakty zagraniczne, co powoduje możliwość doposażenia w najnowszą aparaturę, odczynniki, leki jak również wzrost potencjału naukowego, wymianę myśli i doświadczeń. Obecnie w ośrodkach tych oprócz pacjentów z całej Polski leczą się pacjenci z innych krajów. Stały kontakt naukowy i współpraca z wieloma znanymi ośrodkami naukowo – badawczymi i klinikami na świecie, zarówno w USA, krajach Ameryki Południowej, Francji, Japonii, Izraelu, Niemczech, Belgii, Szwecji i wielu innych, spowodowały wzrost zainteresowania sponsorów pochodzących z tych krajów, którzy są gotowi łożyć kolejne środki finansowe na rozwój wspomnianych ośrodków.

W związku z powyżej przedstawioną historyczno – problemową panoramą działań ośrodków leczenia niepłodności Akademii Medycznej w Białymstoku i podjęciem tego problemu w niniejszej monografii, charakter wyprowadzanych analiz w tej pracy z konieczności jest interdyscyplinarny. W tym miejscu nasuwa się pytanie: w świetle jakiej etyki należy ocenić medyczne wspomaganie poczęcia człowieka? Odpowiedź nasuwa się sama. W świetle takiej etyki, która uznaje życie jako wartość i świętość, która respektuje całość ludzkiego bytu bez dyskryminacji poszczególnych jednostek. Należy więc w odniesieniu do założeń chrześcijańskiej antropologii gruntownie rozważyć różne sposoby ingerencji lekarza medycznie wspomagającego ludzkie poczęcie na przykładzie badań Kliniki Ginekologii oraz Zakładu Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku. Ilekroć w niniejszej monografii będzie użyte sformułowanie „ośrodki leczenia niepłodności”, to tzn., że mowa będzie o wspomnianej powyżej Klinice Ginekologii i Zakładzie Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku..

W związku z tym należałoby wysunąć następujący problem naukowy: „czy medyczne wspomaganie poczęcia osoby ludzkiej jest moralnie godziwe”?, „co jest kryterium oceny etycznej medycznego wspomagania poczęcia osoby ludzkiej”?, „jakie zobowiązania ciążą na lekarzach i pacjentach współpracujących między sobą we wspomaganym rozrodzie człowieka”? Te pytania stanowią problem, który jest najistotniejszym w tej pracy. Wobec tak postawionych pytań jest absolutnie konieczne wniknięcie w wewnętrzną strukturę ingerencji medycznych w oparciu o badania kliniczne wspomnianych ośrodków; konieczna jest ich deontologiczna ocena w oparciu kodeksy deontologii lekarskiej, a szczególnie o prawo Boże. Należy koniecznie ustalić wyraźne kryteria oceny moralnej poszczególnych działań lekarza ginekologa. Ponieważ złożony jest charakter tych analiz, konieczne też będzie odwołanie się do źródeł. Są nimi dokumenty teologiczne takie jak papieskie nauczanie, nauczanie soborowe i Stolicy Apostolskiej; jak również dokumenty nieteologiczne o charakterze ogólnospołecznym, jak np. międzynarodowe akty prawne.

W studium tym odwołano się również do pokaźnej literatury tematycznej z zakresu: medycyny, filozofii, teologii. Literatura medyczna pozwoli lepiej zrozumieć badania i działania lekarzy medycznie wspomagających ludzkie poczęcie, a szczególnie pozwoli ocenić etycznie w świetle moralności chrześcijańskiej. Do najbardziej podstawowej literatury z zakresu medycyny zaliczyć należy prace doktorskie i habilitacyjne pisane w Akademii Medycznej w Białymstoku przez naukowców – lekarzy, którzy na co dzień zajmują się medycznie wspomaganym rozrodem człowieka i nie tylko. W tym miejscu należy wymienić pracę habilitacyjną doc. dr hab. Sławomira Wołczyńskiego pt.: Przedimplantacyjny rozwój zarodka a kliniczne aspekty leczenia niepłodności metodą pozaustrojowego zapłodnienia, Białystok 1996. Opisuje on szczegółowo w swojej pracy cały proces przedimplantacyjnego rozwoju zarodka ludzkiego ^{jak twierdzi} w leczeniu niepłodności. Zwraca w niej uwagę na przygotowanie, mrożenie i rozmrażanie komórek męskiej i żeńskiej, hodowle komórek w warunkach in vitro, pozaustrojowe zapłodnienie. W dalszej kolejności przeprowadza analizy doświadczeń klinicznych oraz przedstawia ich wyniki, jak również na łamach swojej monografii uczestniczy w dyskusji ze znanymi naukowcami z zakresu medycyny na temat przeprowadzanych doświadczeń, badań oraz uzyskanych wyników. Ponadto w niniejszej monografii wykorzystano inne opracowania doc. dr hab. Sławomira Wołczyńskiego²⁰ oraz opracowania zbiorowe, których jest on również współautorem²¹.

Kolejna praca habilitacyjna, na którą należałoby zwrócić uwagę przy prezentacji literatury przedmiotu z zakresu medycyny jest dzieło dr hab. Waldemara Kuczyńskiego pt.: Wybór metod leczenia niepłodnych mężczyzn technikami wspomaganego rozrodu, Białystok 1997. Autor w swojej monografii zajmuje się szczególnie aspektami niepłodności u mężczyzn i sposobami ^{jak twierdzi} jej leczenia. Ponadto porusza też problematykę całego procesu przygotowania, mrożenia i rozmrażania komórek męskiej i żeńskiej, hodowli komórek w warunkach in vitro, pozaustrojowego zapłodnienia. Podobnie też przeprowadza analizę doświadczeń klinicznych, wyników badań, jak również dyskutuje nad problemami ze znanymi naukowcami z zakresu medycyny na temat przeprowadzanych doświadczeń, badań oraz uzyskanych wyników. W niniejszej monografii ponadto wykorzystano inne opracowania zbiorowe, których współautorem jest dr hab. Waldemar Kuczyński²² oraz opracowania zbiorowe innych lekarzy – naukowców²³.

Do podstawowej teologicznej i teologicznomoralnej literatury problemu wykorzystanej w niniejszej monografii należy zaliczyć szczególnie prace znanych polskich bioetyków – moralistów. Do najważniejszych dzieł teologicznomoralnych odnoszących się do zagadnień bioetycznych, czyli ingerencji medycznej w sferę prokreacji człowieka należy zaliczyć kilka monografii. Należy do niej pozycja ks. prof. dr hab. Wojciecha Bołoza pt.: Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne, Warszawa 1997 r. Książka jest owocem wieloletnich studiów i poszukiwań naukowych. W pozycji tej autor ukazuje konieczność etycznej refleksji nad problematyką biomedyczną oraz prezentuje historię etyki od jej powstania aż po okres krystalizacji jej zakresu pojęciowego i treściowego. Spośród typów uzasadnień stosowanych w bioetyce W. Bołoz wylicza uzasadnienie religijne, utylitarystyczne i personalistyczne opowiadając się za uzasadnieniem personalistycznym opartym na dostrzeganiu godności osoby ludzkiej. W dalszej części ukazuje etyczny wymiar zagadnień związanych z przekazywaniem i początkiem życia ludzkiego. Podejmuje również problematykę sztucznego zapłodnienia, macierzyństwa zastępczego, inżynierii genetycznej i badań prenatalnych oraz zasygnalizowuje w małym zakresie problematykę sztucznej inseminacji.

Kolejną pozycją bioetyczną, która traktuje o problematyce ingerencji medycznej, a szczególnie ingerencji medycznie wspomagającej poczęcie istoty ludzkiej jest książka ks. prof. dr hab. Tadeusza Ślipko, pt.: Granice życia, Kraków 1994 r. Autor porusza w niej m. in. problem definicji bioetyki, historię terminu i próby jego uściślenia oraz przedstawia zestawienie bioetyki w relacji z innymi naukami szczegółowymi. W dalszej części szczególnie jest widoczna w monografii autora prezentacja granic inżynierii genetycznej poprzez wykazanie rudymentów genetyki i embriologii oraz perspektyw eugeniki. Ukazuje też tu antropologiczne i aksjologiczne podstawy bioetyki genetycznej oraz prezentuje eugenikę szczegółową z wielkim naciskiem na eugenikę negatywną.

Istotną dla rozważań w refleksji bioetycznej traktującej o medycznym wspomaganiu poczęcia człowieka jest pozycja książkowa ks. prof. dr hab. J. Wróbla, pt. Człowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Kraków 1999. Autor w swojej monografii przedstawia podstawowe wyznaczniki medycyny z punktu widzenia personalizmu chrześcijańskiego stanowiącego jednocześnie podstawy każdego odniesienia się do człowieka w akcie medycznym. Poprzez prezentację życia ludzkiego w perspektywie biblijnej odsłania autor w sensie pełnym tajemnicę życia ludzkiego oraz jego naturę. Przedstawia również autor przesłanki antropologiczne, które skupiają konkretne wymogi moralne płynące ze świętości życia ludzkiego i godności osobowej człowieka. Autor domaga się poszanowania tego życia od momentu poczęcia i skierowania działań medycznych na osobę człowieka. Ks. prof. dr hab. J. Wróbel ukazuje również w swojej pozycji w zarysie ogólnym, sens i cel ingerencji medycznych. Ukazuje zdrowie ludzkie jako wartość. Dla pełnego obrazu zdrowia i choroby jako jakościowych stanów osoby ludzkiej prezentuje nie tylko aspekty kliniczne czy medyczne, lecz także aspekt personalistyczny. Zamiarem autora jest odsłonięcie w pełnym wymiarze zobowiązań moralnych do działań terapeutycznych oraz profilaktycznych. W monografii wykorzystano również inne opracowania ks. prof. dr hab. J. Wróbla²⁴.

Kolejną pozycją istotną dla rozważań w refleksji bioetycznej traktującej o medycznym wspomaganiu poczęcia człowieka jest pozycja książkowa S. Kornasa, pt.: Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, Częstochowa 1986 r. W pozycji tej autor scharakteryzował współczesną ingerencję medyczną i wskazał na ambiwalencję eksperymentowania medycznego. W dalszej części określił kryteria oceny etycznej eksperymentów poprzez analizę dwóch kwestii: ukazanie godności osoby ludzkiej oraz ukazania dobra wspólnego jako podstawowych kryteriów oceny moralnej. Tym samym opierając na tym swoje rozważania autor ocenił etycznie eksperymenty medyczne w świetle objawienia chrześcijańskiego. Szczegółowo podszedł do problematyki struktury dziedzicznej człowieka oraz ingerencji embriologiczno – fetologicznej. Zaprezentował ocenę moralną ingerencji medycznej w zakres eugeniki, sztucznego unasieniania oraz zapłodnienia w retorcie, jak również ocenę moralną dotyczącą ingerencji w struktury embrionu i płodu oraz ocenę moralną wprowadzania substancji chemicznych do embrionu i płodu.

W niniejszej monografii poza literaturą przedmiotu wykorzystano wiele pozycji książkowych i artykułów, które uzupełniają problematykę²⁵, a szczególnie niezbędne dla pracy było wykorzystanie publikacji ks. prof. dr hab. J. Nagórnego²⁶.

Pośród źródeł w niniejszej monografii jest nauczanie Magisterium Kościoła, a na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza encykliki papieży, mianowicie Jana XXIII, Pawła VI Humanae vitae (1968 r.) oraz Jana Pawła II, na czele z encykliką poświęconą obronie życia ludzkiego od momentu poczęcia Evangelium vitae (1995 r.) – o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego oraz z encykliką poświęconą moralności chrześcijańskiej Veritatis splendor (1993 r.). Niezbędnym punktem odniesienia są deklaracje i instrukcje Kongregacji Nauki Wiary, a w szczególności Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i godności jego przekazywania. Odpowiedź na niektóre aktualne zagrożenia Donum vitae (1987 r.) oraz Deklaracja o przerywaniu ciąży Questio de abortu (1974 r.). Na szczególną uwagę zasługuje dokument Papieskiej Rady Do Spraw Duszpasterstwa Służby Zdrowia Karta Pracowników Służby Zdrowia (1995 r.). Bogate w treści etycznomoralne są przemówienia kolejnych papieży, mianowicie Piusa XII, Pawła VI, jak również Jana Pawła II. Ich odniesienie do działań medycznych posiada swój wydźwięk. Są one nacechowane bogactwem. Przykładem jest tu Pius XII, który jako jeden z pierwszych papieży rozstrzygał szczegółowo problemy bioetyczne.

Należy w tym miejscu przyznać, że liczne z cytowanych w przypisach niniejszej monografii pozycji z zakresu medycyny i teologii stanowią w jakimś stopniu źródło lub punkt odniesienia dla omawianej problematyki. Nierzadko dana pozycja bibliograficzna cytowana jest ze względu na jakiś szczególny wątek, szczególny wynik. Niejednokrotnie ze względu na określone ramy tej pracy nie podejmuje się stanowisk przeciwnych, unikając w ten sposób przesadnego jej rozbudowania, chociaż nie stroni się od szerokiego spektrum poruszanego problemu. Należy zaznaczyć, że w pracy korzystano z literatury medycznej i filozoficzno – teologicznej.

Z charakteru pracy wynika konieczność zastosowania metody analityczno – syntetycznej. Często jest to analiza porównawcza. Nie ograniczono się więc jedynie do opisu oraz analizy opinii i stanowisk uczonych w poszczególnych kwestiach, lecz podejmując w pewnych momentach polemikę starano się stworzyć syntezę istotnych płaszczyzn ingerencji lekarza w poczęcie człowieka. W pracy uwzględniono także zasady interpretacji gramatycznej, logicznej i systemowej.

Zasadnicza konstrukcja pracy składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale w oparciu o literaturę podstawową z zakresu medycyny, którą są prace lekarzy – naukowców bezpośrednio wspomagających naturę w kreowaniu nowej istoty ludzkiej opisano szeroki ogólny kontekst wspomnianej ingerencji medycznej, przedstawiono proces medycznie wspomaganego poczęcia człowieka, wyniki badań klinicznych przeprowadzonych przez lekarzy – naukowców Kliniki Ginekologii oraz Zakładu Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku. Rozdział ten rozpoczyna się analizą kontekstu ingerencji medycznej w ludzkie poczęcie przeprowadzanej na mężczyźnie i kobiecie. W tej części monografii istotne stało się ogólne przedstawienie stanowiska medycyny wobec tej ingerencji w sferę poczęcia ludzkiego oraz stanowiska pacjentów, którzy tej ingerencji są poddawani. Dalsza szczegółowa analiza pozwoliła przybliżyć cały proces medycznie wspomaganego rozrodu ze szczególnym uwzględnieniem technik, badań wstępnych, prezentację przygotowań nasienia i komórki jajowej oraz konkretnych technik medycznie wspomaganego poczęcia, które w ostatnim czasie zrewolucjonizowały cały proces tzw. leczenia niepłodności męskiej i żeńskiej. Celowo w pierwszym rozdziale nie podjęto żadnych polemik z tymi, którzy ingerują w sferę ludzkiego poczęcia. Zastosowano bardzo szczegółowe opisy poszczególnych działań medycznych wraz z użyciem fachowego słownictwa medycznego, którego z punktu widzenia teologii moralnej nie należałoby używać. Zrobiono to jednak celowo, aby lepiej zobrazować ingerencję medyczną i ukazać jakim działaniom poddawana jest istota poczęta i jej rodzice.

Rozdział drugi w oparciu o źródła, którą stanowią teksty Pisma Świętego, jest prezentacją kręgu biblijno – chrześcijańskich wyznaczników medycyny ingerującej w zdrowie i życie człowieka. Zasadnicze analizy tego rozdziału zmierzają na tym etapie badań do ustalenia odpowiedzi na pytanie: czy najnowsze zdobycze medycyny w zakresie ingerencji w zdrowie i życie człowieka poczętego, jak również w proces poczęcia można odnieść do Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu ? Czy owo Dzieło Natchnione pisane przez tysiące lat zawiera w sobie teksty odnoszące się do ingerencji medycznej w życie człowieka i jakieś unormowania? Zasadniczo próbowano odnaleźć również pewne definicje życia ludzkiego i posługi medycznej. Rozdział ten został przeanalizowany w dwóch zasadniczych częściach, mianowicie ukazano fenomen życia ludzkiego oraz ujęto to życie w perspektywie biblijno – teologicznej.

Rozdział trzeci w oparciu o źródła moralności chrześcijańskie, którą są Magisterium Kościoła oraz nauczanie zwyczajne Kościoła, jest prezentacją antropologiczno – chrześcijańskich fundamentów ingerencji medycznej. Na podstawie przeprowadzonej naukowej refleksji nad tym problemem starano się ustalić, czy godność człowieka stanowi pewien fundament i punkt odniesienia do ingerencji człowieka w sferę ludzkiego poczęcia? Precyzując to pytanie starano się dociec, czy ma on charakter normatywny obowiązujący lekarzy oraz pacjentów, czy może normatyw ten nie jest obowiązujący i może być traktowany relatywistycznie. Przy tym dokonano analizy pewnych kontrowersji wokół szeroko rozumianego momentu animacji oraz ontogenezy człowieka w oparciu o literaturę filozoficzno – teologiczną z przestrzeni problemowej. Odpowiedź na powyższe pytania – problemy stanowiła pomost do przedstawienia pewnej orientacji działań medycznych skierowanych na osobę człowieka. W związku z tym próbowano odpowiedzieć na pytanie, czy człowiek jest tylko przedmiotem ingerencji medycznych, czy też podmiotem i celem? W końcowej części rozdziału ustosunkowano się do kwestii relacji między lekarzem a pacjentem, szczególnego charakteru praw pacjenta, autonomii lekarza i pacjenta oraz pierwszeństwa człowieka przed techniką. Odpowiedzi na powyższe pytania nie tylko rozwiązują kwestie prawidłowego rozumienia antropologiczno – chrześcijańskich fundamentów ingerencji medycznej, lecz także rozwiązują dylematy współczesnej medycyny w zakresie ingerowania w cały proces poczęcia istoty ludzkiej, czy na pewno konieczna jest tak głęboka ingerencja w ludzkie poczęcie? Odpowiedź na to pytanie umożliwiła treść kolejnego rozdziału.

Rozdział czwarty jest próbą oceny etycznej ingerencji lekarza wspomagającego medycznie poczęciem człowieka w świetle moralności chrześcijańskiej. Chodzi w niej o ukazanie w ogólnym zarysie pozytywnego wymiaru ingerencji medycznej oraz ukazanie w szczególnym zarysie wymiaru negatywnego medycznie wspomaganego poczęcia istoty ludzkiej. Dominuje w tym rozdziale problematyka etycznej oceny masturbacji i inseminacji, sztucznego zapłodnienia w obrębie małżeństwa i poza nim, jak również ocena losu embrionów zbytecznych z ukazaniem losowo możliwych rozwiązań. Analiza tych stanów pozwala określić treści wykraczające daleko poza samą ich stronę zjawiskową. Dlatego też dla pełnego obrazu etycznej oceny posłużono się nie tylko odniesieniem do kodeksu deontologii lekarskiej, lecz do wskazań moralności chrześcijańskiej ze szczególnym położeniem akcentu na godność osoby ludzkiej. W tym wymiarze zostaje bowiem odsłonięta w sensie pełnym strona zobowiązaniowa ochrony życia ludzkiego. Owo zobowiązanie spoczywa nie tylko na społeczeństwie w wymiarze ogólnym, lecz szczególnie na medycynie i lekarzach medycznie wspomagających poczęcie istoty ludzkiej oraz na pacjentach temu wspomaganiu poddających się. Ukazanie tego zobowiązania będzie treścią dalszej części rozdziału czwartego i ostatniego.

Na końcu każdego rozdziału zamieszczono stosowne wnioski, które są rekapitulacją poruszanych zagadnień i problemów. Najpierw jednak w ogólnym wprowadzeniu naświetlono racje podjęcia tematu, sprecyzowano temat, określono aktualny jego stan badań medycznych i teologicznych przeprowadzanych nad problemem etycznej oceny medycznie wspomaganego poczęcia człowieka, zasygnalizowano literaturę przedmiotu i omówiono strukturę pracy oraz zastosowaną metodę.

Na płaszczyźnie naukowej wyniki podjętych badań powinny w przekonaniu autora monografii, umożliwić osiągnięcie kilku podstawowych celów. Pierwszym z nich będzie nowatorskie ukazanie pracy lekarza medycznie wspomagającego ludzkie poczęcie, ocena etyczna jego działań w świetle współczesnej koncepcji doktryny chrześcijańskiej oraz przeniesienie dyskusji, co do natury tej ingerencji, na inną płaszczyznę. Drugi cel to przedstawienie adekwatnej wykładni doktryny, a trzeci zaś – to zajęcie własnego stanowiska w toczących się dyskusjach na temat medycznie wspomaganego poczęcia ludzkiego w kontekście nauki Kościoła. Ostatnim wreszcie celem pracy na płaszczyźnie naukowej będzie postawienie pytań otwartych.

Dziękuję serdecznie ks. prof. dr hab. Pawłowi Góralczykowi, gdyż od Niego pochodzi myśl podjęcia tego zagadnienia. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do doc. dr hab. Stanisława Wołczyńskiego – Kierownika Zakładu Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku za udostępnienie mi fachowej literatury medycznej z zakresu ginekologii oraz endokrynologii ginekologicznej, swoich prac naukowych, udostępnienie wyników badań klinicznych, umożliwienie przebywania w klinice i laboratorium IFV–ET, a szczególnie za uwagi, które umożliwiły mi jako teologowi – moraliście (nie lekarzowi) merytoryczne opisanie ingerencji medycznej wspomagającej poczęcie istoty ludzkiej w stopniu, który da każdemu czytelnikowi zrozumienie tego, co chciano w tej monografii przekazać.

Mam nadzieję, że treść niniejszej pracy chociaż w minimalnym stopniu umożliwi lekarzom – naukowcom zajmującym się medycznie wspomaganym poczęciem istoty ludzkiej, szczególnie tym pracującym w Klinice Ginekologii oraz Zakładzie Endokrynologii Ginekologicznej Akademii Medycznej w Białymstoku, podstawową formację chrześcijańską.

---

P R Z Y P I S Y

¹ TMA, 46.

² Jan Paweł II, „Nic, co sprzeciwia się życiu”. Przemówienie w Szpitalu Położniczym Miłosierdzia Bożego w Melbourne (28.11.1986), OsRomP 8 (1987), nr 3, s. 25.

³ RH, 15.

⁴ Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Chorego 1997 r. (18.10.1996), OsRomP 18 (1997), nr 1, s. 10.

⁵ Początki bioetyki zostały ukazane w pozycji, zob. W. Bołoz, Początki bioetyki jako samodzielnej dyscypliny naukowej, STV 34 (1996), nr 2, s. 247–254.; zob. również B. Chyrowicz, Bioetyka prima facie. Zasady etyki medycznej, Warszawa 1996; J. Helmut, Założenia etyki medycznej i biologii w Polsce. Perspektywa katolicka, STV 27 (1989), nr 2, s. 5–20.

⁶ Por. W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach, Warszawa 1997, s. 12.

⁷ EV 27.

⁸ Do najważniejszych sympozjów i konferencji organizowanych nie tylko w Polsce, ale również i na całym świecie należy zaliczyć: Biological and clinical aspects of reproduction. Selected, updated papers pres. at VIII World Congress of Fertility and Sterility – Buenos Aires (November.3–9.1974); Immunological aspects of infartility and fertility regulation. Procedongs of a Workshop held – St. Louis (October.22–23. 1979); Czynnik szyjkowy w niepłodności u kobiet. IV Konferencja Naukowa Sekcji Płodności i Niepłodności Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego – Białowieża (30.06.1975); Fertility and sterility. A current overview, Proceedings of the 15^th World Congress on… Montpellier – France (September.17–22.1995); Fertility and sterility. A current overview, Proceedings of the fifth World Congress – Stockholm (June.16–22.1966); Die kinderlose Ehe. I Magdeburger Symposium mit internationaler Beteiligung – Magdeburg (28.IX–2.X.1981); Czynnik męski w niepłodności małżeńskiej. I Sympozjum Sekcji Niepłodności Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego – Lublin (10–11.05.1963); Gonadotropin therapy in female infertility. Proceedings of the Conference held at Worcester – Massachusette (May.12–13.1972).

⁹ Do najważniejszych kongresów i sympozjów organizowanych w Polsce zaliczyć należy: Medycyna i prawo: za czy przeciw życiu? Sympozjum zorganizowane w 50 rocznicę uchwalenia przez ONZ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka – Warszawa – Lublin – Kraków (30.XI–5.XII.1998); Dylematy ludzkiej wolności. Sympozjum zorganizowane przez Jezuicki Ośrodek Formacji i Kultury Xaverianum – Opole (27.04.1998 r.); Wyzwania moralne przełomu tysiącleci. Spotkanie Naukowe Sekcji Moralistów Polskich – Zakopane – Księżówka (29.IV–01.V.1999); W obronie życia poczętego. Cykl wykładów zorganizowany w okresie Wielkiego Postu – Opole (1991); Życie jako wartość. Sympozjum zorganizowane na KUL – Lublin (15–19.04.1991); W służbie Ewangelii życia. Sympozjum zorganizowane przez Instytut Jana Pawła II – Lublin (28–29. 11. 1995); oraz konferencja Godność powołania medycznego w nauczaniu Kościoła. Spotkanie ze Stowarzyszeniem Lekarzy Katolickich – Biała Podlaska (30.04.1996 r.).

¹⁰ Aktualnie w polskim systemie prawnym brak jest przepisów prawnych dotyczących zapłodnienia nasieniem dawcy AID. Dylematy i konflikty prawne pojawiają się zwłaszcza w przypadkach zapłodnienia pozaustrojowego, zapłodnienia nasieniem obcego dawcy i przeniesienia zarodka do łona kobiety, od której nie pochodzi zapłodnione jajo oraz w przypadkach zapłodnienia nasieniem męża po jego śmierci inseminatio post mortem, por. Z. Przybylski, K. Kordel, Aspekty prawno – lekarskie w leczeniu niepłodności, w: T. Pisarski, M. Szamatowicz (red.), Niepłodność, Warszawa 1997, s. 364–368.

¹¹ B. Popielski, Medycyna i Prawo, Warszawa 1965, s. 349 n; por. Z. Przybylski, K. Kordel, Aspekty prawno – lekarskie w leczeniu niepłodności, w: T. Pisarski, M. Szamatowicz (red.), Niepłodność, Warszawa 1997, s. 364.

¹² „Czy rzeczywiście? Czy postęp w dziedzinie nauk biomedycznych stanowi samonapędzającą się siłę wykluczającą wolne decydowanie człowieka o praktycznym zastosowaniu jej osiągnięć? Czy wraz z praktycznym zastosowaniem osiągnięć nauk biomedycznych – w tym szczególnie genetyki i embriologii – mamy do czynienia z przemijającym niepokojem wywołanym technologicznymi niedoskonałościami, czy też w znanych nam dyskusjach na temat zapłodnienia in vitro, terapii genetycznej i klonowania pojawia się zupełnie nowy jakościowo element, przekraczający swą powagą wszelkie pragmatyczne zagrożenia, wynikające z niedoskonałości stosowanych dzisiaj technik?”, B. Chyrowicz, Moralne aspekty postępu nauk biomedycznych, w: Dylematy ludzkiej wolności. Materiały naukowe z sympozjum (27–29. 04. 1998), dz. cyt., s. 35.

¹³ Np.: J. Wróbel, Człowiek i medycyna. Teologicznomoralne podstawy ingerencji medycznych, Kraków 1999; W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach, Warszawa 1997; T. Ślipko, Granice życia, Kraków 1994; S. Kornas, Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, Częstochowa 1986; A. Bartoszek, Człowiek w obliczu cierpienia i umierania. Moralne aspekty opieki paliatywnej, Katowice 2000. Poza większymi dziełami dotyczącymi poruszanego problemu prezentowane są dzieła ogólne o mniejszej objętości, np.: J. Wróbel, Początki bioetyki. Aspekt historyczny, w: J. Nagórny, J. Wróbel (red.), Veritatem facientes. Księga pamiątkowa ku czci Księdza profesora Franciszka Greniuka, Lublin 1997; J. Kowalski, Obrona życia ludzkiego w praktyce lekarskiej w świetle nauki Kościoła, ChS 18 (1986), nr 8–9 (155–156); W. Gubała, Chrześcijańska koncepcja człowieka jako podstawa etyki lekarskiej, RTK 34 (1987) z. 3, s. 65–77.

¹⁴ Por. DFK Nr. 16; KDK Nr. 33, 40.

¹⁵ Por. J. Pietruski, J. Stasiewicz (red.), Klinika Ginekologii, w: tenże, ZH t. III, nr 1 (7) 1999, s. 45–46.

¹⁶ Por. A. Lussa (opr.), Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Białymstoku 2 (1991), nr 2 (6), s. 5,8–9.

¹⁷ Prof. Marian Szamatowicz oprócz kierowania Instytutem Ginekologii i Chorób Kobiecych AMB, od roku 1971 kierował Zakładem Endokrynologii Ginekologicznej AMB. Działalność tego Zakładu dotyczy między innymi problematyki: zaburzeń okresu powikłania, endokrynologii ciąży wysokiego ryzyka, niepłodności małżeńskiej. Od niedawna poszerzono zakres wykonywanych analiz. Między innymi wprowadzono techniki techniki radioimmunologiczne RIA, oznaczenia stężenia hormonów białkowych FSH, LH, PRL, HCG, HPL, sterydowych, testosteron, kortyzol, estradiol, progesteron, por. J. Goszczyński, M. Kulikowski, Zakład Endokrynologii Ginekologicznej, w: J. Pietruski, J. Stasiewicz (red.), ZH t. III, nr 1 (7) 1999, s. 89; Od roku 1994 Kierownik Kliniki prof. Marian Szamatowicz jest Prezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego.

¹⁸ Por. J. Pietruski, J. Stasiewicz (red.), Klinika Ginekologii, w: tenże, ZH t. III, nr 1 (7) 1999, s. 45–46.

¹⁹ Por. A. Lussa (opr.), Biuletyn Okręgowej Izby Lekarskiej w Białymstoku 2 (1991), nr 2 (6), s. 5–8.

²⁰ Mrożenie zarodka – zastosowanie w leczeniu niepłodności metodami wspomaganego rozrodu (ART), w:Ginekologia Polska t. 67, Poznań 1996, nr 5, s. 270–273; Zastosowanie analogii GnRH do wywołania szczytu owulacyjnego gonadotropin w cyklu stymulowania cytrynianem klomifenu i gonadotropiną menopauzalną w programie pozaustrojowego zapłodnienia, w: Ginekologia Polska t. 65, Poznań 1994, nr 10, s. 573–577.

²¹ Opracowania poniższe są pracą zbiorową dużej grupy naukowców zajmujących się medycznie wspomaganym poczęciem człowieka. Przewodniczył tym badaniom naukowym doc. dr hab. S. Wołczyński. Do najważniejszych opracowań należy zaliczyć: Embriologiczne przyczyny niepowodzeń w leczeniu niepłodności metodą pozaustrojowego zapłodnienia, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 101–104; Hodowla wczesnych zarodków do stadium blastocysty w co–kulturze z linią Vero, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 512; Hodowla zarodków ludzkich z co–kulturą komórek wzgórka jajonośnego w programie pozaustrojowego zapłodnienia (IVF–ET), w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 673–678; Kliniczne i laboratoryjne aspekty mrożenia zarodków w programie (IVF–ET), w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 111–113; Mrożenie zarodków w programie pozaustrojowego zapłodnienia (IVF–ET) – wyniki wstępne, w: Ginekologia Polska t. 67, Poznań 1996, nr 5, s. 237–242; Mrożenia wczesnych zarodków w programie pozaustrojowego zapłodnienia, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 514; Niepłodność idiopatyczna, w: Pisarski T., Szamatowicz M. (red.), Niepłodność, Warszawa 1997, s. 238–241; Rozwój embrionalny i budowa narządów płciowych, w: Pisarski T., Szamatowicz M. (red.), Niepłodność, Warszawa 1997, s. 59–63; Techniki wspomaganego rozrodu, w: Pisarski T., Szamatowicz M. (red.), Niepłodność, Warszawa 1997, s. 311–338; Triploidia jako przyczyna niepowodzeń w rozrodzie człowieka, w: Ginekologia Polska t. 64, Poznań 1993, nr 3, s. 154–160.

²² Chodzi tu również o opracowania, które są pracą zbiorową dużej grupy naukowców zajmujących się medycznie wspomaganym poczęciem człowieka. Do najważniejszych należy zaliczyć: Ocena zdolności nasienia do zapłodnienia komórek jajowych w programie zapłodnienia pozaustrojowego, w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 664–668; Leczenie niepłodności metodą mikroiniekcji plemników do cytoplazmy oocytów, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 81–86; Wpływ rodzaju zastosowanej hiperstymulacji jajników na jakość oocytów i wyniki mikroiniekcji plemników do cytoplazmy komórek jajowych (ICSI), w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 473; Wpływ użycia PVP na wyniki zapłodnień i wczesny rozwój embrionalny zarodków ludzkich uzyskanych po ICSI, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 90–92; Wpływ zastosowań hiperstymulacji jajników na jakość oocytów oraz wyniki mikroiniekcji plemnika do wnętrza komórki jajowej, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 87–89; Wyniki leczenia niepłodności męskiej metodą mikroiniekcji plemnika do cytoplazmy komórki jajowej (ICSI) w zależności od wieku pacjentek, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 475; Wyniki zapłodnień i wczesny rozwój embrionalny zarodków ludzkich zyskanych po mikroiniekcji plemników immobilizowanych przy użyciu PVP i urządzenia piezoelektrycznego, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 476; Ocena stężeń hormonów w przebiegu leczenia indometacyną niepłodnych mężczyzn, w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 1020–1023.

²³ Są to zbiorowe prace naukowców, którzy współpracowali w tworzeniu i udoskonalaniu medycznie wspomaganego rozrodu istoty ludzkiej. Do najważniejszych należy zaliczyć opracowania pod przewodnictwem J. Domitrza: Ocena metodą wieloczynnikowej analizy regresji logistycznej prawdopodobieństwa wystąpienia w ciąży w programie IVF–ET, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 456; Zastosowanie pentoksyfiliny w leczeniu niepłodności męskiej metodami medycznie wspomaganego rozrodu, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 93–95.

Pod przewodnictwem M. Kulikowskiego: Laparoskopia i histerioskopia w diagnostyce niepłodności, w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 456–459; Pozaustrojowe zapłodnienie w leczeniu niepłodności nie wyjaśnionego pochodzenia, w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 693–695; Długi protokół stymulacji jajeczkowania z użyciem D–Trp6LHHH/ triptorelina depot/ i gonadotropiny menopauzalnej w programie IVF–ET, w: Ginekologia Polska t. 67, Poznań 1996, nr 5, s. 243–247; Rozród wspomagany w medycynie, w: Kliniczna Perinatologia i Ginekologiat. 17, Poznań 1996.

Prace M. Szamatowicza: Postępowanie z niepłodną parą, Ginekologia i Położnictwo, Warszawa 1997, t. 3, nr 5, s. 16–21; Rozwój dzieci po leczeniu niepłodności technikami wspomaganego rozrodu, w: Ginekologia i Położnictwo, Warszawa 1996, t. 2, nr 4, s. 2–4; oraz pod Jego kierownictwem: Wpływ pentoksyfiliny i czynnika aktywującego płytki na zdolność plemników do wiązania z otoczką przejrzystą ludzkich komórek jajowych, w: Materiały Naukowe Jubileuszowego Kongresu Ginekologii Praktycznej, Poznań 1997, s. 96–98; 10 lat programu pozaustrojowego zapłodnienia w Instytucie Położnictwa i Chorób Kobiecych w Białymstoku, w: Ginekologia Polska t. 68, 1997, nr 6, s. 508.

Prace inne: D. Grochowski (aut. zb.), Wyniki leczenia niepłodności metodą pozaustrojowego zapłodnienia (IVF) w zależności od sposobu stymulacji jajeczkowania, w: XXV Jubileuszowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Warszawa – Split Trading 1994, s. 689–692. (Gin. Pol. Supl. 2); M. Syrewicz (aut. zb.), Zmiany biochemiczne w podłożu Menezo B2 w obecności komórek linii Vero, w: Ginekologia Polska t. 68, Poznań 1997, nr 6, s. 507.

²⁴ Początki bioetyki. Aspekt historyczny, w: Nagórny J., Wróbel J., (red.), Veritatem facientes. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Franciszka Greniuka, Lublin 1997, s. 185–197; Godność poczętego życia ludzkiego, Homo Dei 61 (1992), nr 2–3 (224–225), s. 36–51; Czy Kościół jest przeciwny eksperymentom w medycynie?, w: Rusecki M. (red.), Problemy współczesnego Kościoła, Lublin 1996, 445–452.

²⁵ T. Brzeziński, Tradycyjne zasady deontologii lekarskiej, w: Kielanowski T. (red.), Etyka i deontologia lekarska, Warszawa 1985, s. 24–76; Z. Chłap, Od Hipokratesa do Dobrego Samarytanina. Uwagi o etyce lekarskiej, Ethos 9 (1996), nr 3–4 (35–36), s. 145–161; tenże, Przymierze medycyny dla ochrony człowieka w duchu „Evangelium vitae”, w: Styczeń T., Nagórny J. (red.), Jan Paweł II. Evangelium vitae. Tekst i komentarze, Lublin 1997, s. 365–378; M. Dąmbska, Zasady deontologii w zakresie stosunku do życia ludzkiego i godności osoby ludzkiej, w: Osińska K. (red.), Refleksje nad etyką lekarską, Warszawa 1992, s. 35–46; H. Dobiosch, Sztuczne zapłodnienie, Opole 1991; W. Fijałkowski, Lekarz w służbie życia. XV Kongres Międzynarodowej Federacji Katolickich Związków Medycznych. Rzym 1–5.10.1982, ChS 15 (1983), nr 3 (114), s. 85–97; M. Filipiak, Godność osoby ludzkiej w świetle opisów stworzenia człowieka, ZNKUL 16 (1973), nr 2, s. 27–35; W. Gubała, Jan Paweł II o etyce lekarskiej, w: Morciniec P. (red.), Ad libertatem in veritate. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Alojzemu Marcolowi, Opole 1996, s. 261–269; tenże, Personalistyczna koncepcja etyki medycznej, Ethos 7 (1994), nr 1–2 (25–26), s. 153–161; B. Härding, W służbie człowieka. Teologia moralna a etyczne problemy medycyny, Warszawa 1975; H. Jonas, Technika, etyka a sztuka biogenetyczna. Refleksja nad nową rolą twórczą człowieka, ComP 4 (1984), nr 6 (24), s. 57–74; S. Kornas, Sztuczna prokreacja i inżynieria genetyczna w świetle etyki katolickiej, w: Krenczkowski H. (red.), W obronie poczętego, Pelplin 1991, s. 154–173; tenże, Eksperymenty medyczne i etyka lekarska, Ethos 7 (1994), nr 1–2 (25–26), s. 185–196; S. Olejnik, Etyka lekarska, Katowice 1994; K. Osińska, Dorobek etyczny medycyny, w: Osińska K. (red.), Refleksje nad etyką lekarską, Warszawa 1992, s. 7–19; tenże, Ogólne obowiązki lekarza, w: Osińska K. (red.), Refleksje nad etyką lekarską, Warszawa 1992, s. 22–31; R. Otowicz, Etyka życia. Bioetyczny i teologiczny kontekst problematyki życia poczętego, Kraków 1998; A. Pardo, Bioetyka a utylitaryzm. Spojrzenie krytyczne na bioetykę z punktu widzenia czysto świeckich podstaw, Ethos 7 (1994), nr 1–2 (25–26), s. 102–123; J. Ratzinger, Bioetyka w perspektywie chrześcijańskiej, Przegląd Powszechny 109 (1992), nr 3 (847), s. 407–420; K. Szczęsny, Godność człowieka jako zasadnicze kryterium oceny etycznej eksperymentu medycznego, Sosnowieckie Studia Teologiczne 2 (1995), s. 183–211; K. Szczygieł, Relacja pacjent – lekarz w świetle antropologii chrześcijańskiej, Pro Medico 1996, nr 11, s. 14; T. Ślipko, Niektóre aspekty moralne początków życia ludzkiego. Uwagi na marginesie „Instrukcji o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i godności jego przekazywania”, Życie Katolickie 7 (1988), nr 12, s. 34–42; J. Umiastowski, Wokół Kodeksu Etyki Lekarskiej, Ethos 7 (1994), nr 1–2 (25–26), s. 237–244; tenże, Zapłodnienie in vitro – aspekt medyczny, w: Zabielski J. (red.), In vitro wyrazem miłości czy agresji, Białystok 1997, s. 12–16; S. Warzeszak, Bioetyka i teologia, Homo Dei 64 (1995), nr 2, s. 65–80; J. Woy – Wojciechowski, Technika w medycynie versus humanizacja ?, Polski Tygodnik Lekarski49 (1994), nr 23–24, s. 543; J. Zabielski (red.), In vitro wyrazem miłości czy agresji, Białystok 1997; J. Zabielski, Kodeks deontologiczny pracowników służby zdrowia, Collectanea Theologica 66 (1996), nr 4, s. 129–134.

²⁶ Technicyzacja ludzkiej prokreacji. Spojrzenie teologa moralisty, w: tenże, Teologia i życie. Księga pamiątkowa ku czci Ks. Prof. Jana Kowalskiego z racji 40–lecia kapłaństwa i 35–lecia pracy naukowej, Częstochowa 1994, s. 339–365; „Ewangelia życia” wobec „kultury śmierci”, w: A. Młotek, T. Reroń (red.), Życie – dar nienaruszalny, Wrocław 1995 s. 167–184; Moralne aspekty zapłodnienia in vitro, Medicus 1996, cz. I – nr 4; cz. II – nr 5 (s. 8.13.16); cz. III – nr 6; Między „kulturą śmierci” a „kulturą życia” – wyzwania współczesności, w: T. Styczeń, J. Nagórny (red.), Evangelium vitae – tekst i komentarze, Lublin 1997, s. 135–158; Godność powołania medycznego, RT 44 (1997) z. 3, s. 5–25; Wartość życia ludzkiego. Z perspektywy encykliki „Evangelium vitae”, RT 45 (1998) z. 3, s. 19–38; Zaniedbanie i przemoc u źródeł współczesnych zagrożeń życia i zdrowia, w: P. Morciniec (red.), Ad libertatem i veritate. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Alojzemu Marcolowi, Opole 1996, s. 285–305.